Udało mi się odtworzyć na podstawie ogólnodostępnych informacji historię miejscowości Załuski.

Osada Załuski istniała już prawdopodobnie w XIV wieku. Nie jest wykluczone wcześniejsze zamieszkiwanie tych terenów przez ludność, nie wiadomo jednak czy gród(?), osada(?) bądź mniejsze sioło nosiło nazwę Załuski, czy odgrywało jakąś ważną rolę, czy szlak zakroczymski już wcześniej przebiegał przez ten teren i czy odbywała się tu działalność gospodarcza.

Załuski powstały w okolicach głównego gościńca na Płońsk (który zyskał prawa miejskie w 1400 r.) – jak już wspomniałem nie wiadomo czy przy samym gościńcu. Tereny te były bardzo nieprzyjazne, rosła tu puszcza, zapewne pełna dzikiego zwierza – chociaż teren ten był jednym z pierwszych w Polsce zagłębi rolniczych – więc na pewno były tu też pola uprawne.

Powstanie wsi i geneza jej nazwy obrosło w legendy. Tereny te niegdyś były dzikie i opustoszałe. Karczmy nie uświadczysz. Podanie ludowe mówi , że wędrujący samotnie po mazowieckich puszczach Rycerz (może wracał z Ciechanowa) poczuł głód – nie mógł jednak znaleźć nic do jedzenia. Była to dopiero wczesna wiosna, żadnych owoców, orzechów, żołędzi, zwierząt jakoś nie widać. Nigdzie żadnej osady, karczmy, zagrody. Pusto – kompletnie. Nie ma żywego ducha. Udał się na najbliższe wzniesienie, na którym obecnie znajdują się Załuski, w leśnej gęstwinie zauważył jezioro.

Naszemu Rycerzowi burczało w brzuchu, usiadł zrezygnowany nad brzegiem jeziorka, mniej więcej tam, gdzie obecnie jest staw wiejski jakby wewnątrz węzła drogowego. To jeziorko było znacznie większe, bardziej podmokłe i bardziej bogate w ryby. Rycerz siedział, pomyślał, wstał, naciął gałęzi i krzesiwem rozpalił ognisko. Gdy ogień wesoło trzaskał a słońce już chyliło się ku zachodowi, Rycerz podkasał rękawy, zanurzył dłonie żeby zmyć kurz, poczuł nagle coś pod palcami i niewiele myśląc chwycił dorodnego szczupaka ZA ŁUSKI. Po czym upiek go i zjadł ze smakiem. Rano wstał, oporządził i udał się do Zakroczymia (zakroczył tam ;]), ale nie zapomniał o uroczym jeziorku na górce, gdzieś kilka wiorst na północ.

Wrócił zatem,  ściągnął osadników i w pobliżu jeziora założył małą osadę, a raczej zagrodę. Wykarczował las, zasadził sad i przygotował pola do uprawy.

Pierwsze wzmianki o naszej wsi datuje się na rok 1405, dotyczyły one osoby Vincentiusa z Załusk – jest on jedynie wspominany, nic nie wiadomo bliżej na temat tej postaci (Kartoteka Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza w średniowieczu).

Wieś była dobrem szlacheckim, w XV wieku należała do rodu Rawitów, nie jest wcale wykluczone, że pochodzili oni z Czech, o czym może świadczyć sama nazwa Załuski, prawdopodobnie wywodząca się od słowa zalusk , czyli chęć, pożądanie. Prawdopodobnie osadnictwo rozwijało się w trójkącie pomiędzy wiaduktem, GS-em, a skrzyżowaniem Alei Robiniowej z DK 7.

Istnieje bardzo ciekawa wzmianka z 1410 r. Dotyczy ona wojny polsko-krzyżackiej. Według informacji znalezionych w Kartotece Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza w średniowieczu niejaki Wisslans z Załusk (de Saluszky) na Mazowszu, w czasie tejże wojny dostał się do niewoli krzyżackiej, Krzyżacy zażądali okupu, nie ma niestety informacji czy „transakcja” została zrealizowana (Kartoteka Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza w średniowieczu).

Kolejne informacje o Załuskach pochodzą z 1423 roku (Zaluszky), natomiast rejestr poborowy z 1576 roku wykazywał, że żyli tu Załuscy i Tabałowie posiadający 5,5 łanu (ok. 95 ha) i jednego zagrodnika (chłopa bez ziemi).

W XV wieku żył tutaj Jan z Załusk, sędzia i starosta wyszogrodzki, który brał udział m.in. w przyznawaniu praw targowych Latowiczowi.

W Kartotece Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza w średniowieczu znalazłem również notkę, że w 1492 roku prawdopodobnie syn Jana z Załusek Jakub Jan z Załusk był studentem Uniwersytetu Krakowskiego.

Przeglądając kolejne strony tejże kartoteki można stwierdzić, że mieszkańcy Załusk, szczególnie tutejsza szlachta, miała silne powiązania zwłaszcza z Koryciskami, Zajączkami, Zdunowem, Niepiekłami, Falbogami i Wojnami (ciekawostka: współczesne Wojny w średniowieczu nosiły nazwę Wojnowo). Były to sprawy sądowe, dotyczące, np. majątku, użytkowania dróg, dzierżawy ziemi.

Dokument „Regesty zapisek najstarszego rejestru kancelarii ks. Janusza I (1414-1426)”, Archiwum Główne Akt Dawnych, Metryka Koronna, sygn.. MK3,  utwierdza istnienie w tamtym okresie już silnie rozwiniętej wsi Załuski, o czym świadczy mnogość spraw dotyczących nieruchomości, które książe Janusz zatwierdzał (poniżej przetłumaczone cytaty):

• Książę daje trzydzieści włók w Wyszemierzu obok Ostrowi [pow. ostrowski] Mirzonowi i Ściborowi, dziedzicom z Załusk [zakr.] Wyszogród 28 VIII 1423 k. 32 v
• Jan z Soboli sprzedał Wincentemu z Załusek [pow. zakroczymski] dział w Sobolach [pow. zakroczymski], który nabył od Marcina z Soboli. 1422. k. 82r
• Ks. Janusz nadał Zdzisławowi i Janowi z Załusek [pow. zakroczymski] 10 włók zwanych
  Łętowo nad rzeką Dąb wraz z oboma jej brzegami [pow. zambrowski]. k. 83r
• Wszebor, Jan, Wojciech z Załusek [pow. zakroczymski] sprzedali Mikołajowi i Andrzejowi z Załusek swoje działy w tej wsi. 14 VI 1422, w Ciechanowie. k. 88v
• Jachna córka Zbigniewa z Załusek [pow. zakroczymski] część swojego dziedzictwa…[zapiska niedokończona]. 25 VIII 1423 w Zakroczymiu. k. 122v
• Marcin z Załusek przekazał swojemu synowi Henrykowi cały swój dział w Załuskach [pow. zakroczymski] wraz z sołtystwem w Psucinie [pow. nowomiejski], wsi Jakuba z Psucina. 1423. k. 122v-123r
• Jakusz z Załusek [pow. zakroczymski] sprzedał swoją część z Załuskach swojemu stryjowi Wincentemu i bratankowi Wisławowi zw. Wischon, dziedzicom z Załusek za 30 kóp gr. 6 I 1424 w Zakroczymiu. k. 127r

Według dostępnych informacji już wtedy istniał szlak zakroczymski, który przebiegał przez Zdunowo, a więc ponad kilometr od Załusk.

W XVIII wieku Załuski wraz ze Zdunowem przez 200 lat należały do zamożniejszej szlachty. Do 1782 r. właścicielem wsi był Władysław Zembrzuski (wojski zakroczymski) , do 1791 r. pułkownik wojsk koronnych Tadeusz Czerski, później Ludwik Felicjan Golońskie herbu Jastrzębiec .

Poniższy fragment mapy Partheesa z 1783 r. przedstawia Załuski oraz najbliższe okolice:

Szlak zakroczymski wyraźnie biegł trochę inaczej niż współcześnie. Skręcał w Kroczewie w stronę Zdunowa, biegł wzdłuż drogi przy obecnym Pałacu w Zdunowie, następnie skręcał na Olszyny, drogą która obecnie ma znaczenie trzeciorzędne – jest to gruntowo-żwirowa droga obsadzona szpalerami wierzb. Potem wzdłuż Olszyn Nowych i dalej przez Słotwin, a następnie na Poczernin zaraz obok miejsca, gdzie dziś stoją wiatraki. Ciekawy jest fakt, że te drogi się zachowały i od setek lat nie zmieniają swojego biegu – tak jakby były swoistymi drogami energetycznymi – prowadzą w końcu po najkrótszych trasach, zmniejszając wydatek energii.

W I ćwierci XIX wieku szlak zakroczymski zyskał rozgałęzienie przechodzące przez Załuski (lokalizacja tej drogi wpłynęła i nadal wpływa na rozwój miejscowości, chociażby na zabudowę.) – i tu rodzi się kolejna zagadka – dlaczego ten szlak zmienił swój bieg? ,

w 1827 r. wieś liczyła 42 mieszkańców i 7 domów, w 1885 r. powstał istniał już folwark w Załuskach liczący 705 mórg ziemi, 2 budynki murowane i 8 drewnianych, w 1895 r. wieś liczyła 191 mieszkańców, 22 domy, 588 mórg ziemi. Istniała karczma, urząd gminy i kasa „zaliczkowo-wkładowa”. W 1900 roku działała już gorzelnia.

Z Przewodnika po Królestwie Polskim z 1901 r. można było wyczytać, że Załuski znajdowały się w guberni warszawskiej, w powiecie płońskim, w gminie Załuski. Parafia zlokalizowana była w Kamienicy(!), okręg sądowy, gminny lub pokoju i miejsca posiedzenia znajdował się w Gałachach. Poczta i telegraf były w Zakroczymiu, natomiast najbliższa stacja kolejowa w Nowo-Georgiewsku (Twierdza Modlin). W Załuskach funkcjonowały gorzelnia i urząd gminy.

Poniżej przedstawiono fragment mapy Królestwa Polskiego z XIX wieku:

Załuski XIX wiek

W lipcu 1915 roku w Załuskach stacjonowały wojska rosyjskie. Na przedpolach wsi rozbudowano okopy (ich pozostałości są do dzisiaj widoczne na północnym skraju załuskiego lasu). Tu carskie wojska odpierały ataki niemieckich wojsk. W czasie walk doszło do zniszczeń, ucierpiały budynki folwarku i zabudowań chłopskich.

Na poniższej mapce ukazano lokalizację Załusk względem globalnych działań wojennych.

W 1930 r. istniała zabudowa regularna, złożona z 17 zagród. Istniał także folwark z 6 domami, gorzelnia, cegielnia i duży sad (obecnie jest to łuk „siódemki”, od alei robiniowej do wiaduktu). Ostatnim dziedzicem był Stanisław Jaworowski. Jego siedziba znajdowała się w Zdunowie, ale prawdopodobnie też i w Załuskach. Zapewne tzw. „Pałac” wchodził w skład jego dóbr.

A oto XX wieczny fragment mapy topograficznej z lat 30. ( p 38 S 31, Płońsk, skala 1:100 000, WIG, Warszawa 1937) obrazujący układ zabudowy w Załuskach, widoczna zabudowa folwarczna w centrum i zabudowa zagrodowa wzdłuż lasu:

Generalnie bardzo podobają mi się mapy WIG-owskie – piękne, staranne i do tego bardzo szczegółowe. Proszę porównać zabudowę i użytkowanie ze stanem obecnym.

Z wydarzeń z II wojny światowej godny jest odnotowania fakt, że w nocy z 7 na 8 września 1939 r. we wsi stacjonowały 8. I 32. Dywizja Piechoty, które to podążały do Modlina, w celu wsparcia obrony twierdzy. W pobliskim Zdunowie w dniach 1 i 2 września 1939 r. na lotnisku polowym ulokowane były „Karasie” (PZL-23) należące do 41. Eskadry. Jako pierwsze alianckie samoloty bombardowały pozycje niemieckie na terenie III Rzeszy.

W czasie wojny w Załuskach w piwnicach gorzelni Niemcy urządzili areszt śledczy, w pałacyku istniał prawdopodobnie posterunek żandarmerii, sama miejscowość nadal była lokalnym centrum administracyjnym. W Załuskach swoje działania podejmowali partyzanci polscy.

7 marca 1944 r. połączone grupy AL pod dowództwem „Gacka”rozbiły w Załuskach Niemców.

19 stycznia 1945 r. wyzwolenie spod okupacji niemieckiej. Prawdopodobnie przed tą datą w okolicach Załusk operowały grupy zwiadowcze Armii Czerwonej.

Tak prawdopodobnie wyglądały Załuski po II WŚ – mapa jest fragmentem mapy topograficzej z lat 50. XX wieku, ale dane na niej naniesione są aktualne na lata 30. XX w.

Po wojnie wieś pozostała ośrodkiem administracyjnym, jako siedziba gromadzkiej rady narodowej na terenie gminy Załuski obok Kroczewa i Szczytna. Od 1975 roku Załuski w związku z reformą administracji znowu zostały siedzibą gminy Załuski.

W 1996 roku przez Załuski poprowadzono drugą jezdnię drogi krajowej nr 7.

W 2007 roku oddano do użytku węzeł drogowy Załuski, który znacząco poprawił bezpieczeństwo na tym odcinku „siódemki”.

W 2008 roku mieszkańcy Załusk za rondem nowo powstałego węzła postawili pomnik ku pamięci ofiar wypadków drogowych na terenie gminy Załuski.

W 2009 pomnik został poświęcony przez bp. Piotra Liberę.

W pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku dokończono budowę wodociągu w Załuskach.

W 2011 r. rozpoczęto gazyfikację gminy Załuski, poczynając od zgazyfikowania Załusk.

Gazyfikację miejscowości ukończono w sierpniu 2012 roku.

We wrześniu 2012 roku rozpoczęto nadbudowę i rozbudowę budynków Urzędu Gminy w Załuskach oraz Ochotniczej Straży Pożarnej w Załuskach, zmieniając przede wszystkim konstrukcję dachu.

7 grudnia 2013 roku oddano do użytku wyremontowaną strażnicę Ochotniczej Straży Pożarnej w Załuskach.

W 2014 roku rozpoczęły się procedury i konsultacje modernizacji drogi krajowej nr 7 do standardów drogi ekspresowej S7.

źródła:

• Kartoteka Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza w średniowieczu, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Kartoteka wypisów źródłowych dotyczących osad na Mazowszu w okresie średniowiecza sporządzona przez Adama Wolffa i jego współpracowników ,
• „Regesty zapisek najstarszego rejestru kancelarii ks. Janusza I (1414-1426)”, Archiwum Główne Akt Dawnych, Metryka Koronna, sygn.. MK3, Krzysztof Chłapowski, Małgorzata Jesiotr, Kazimierz Pacuski, Anna Salina, Hubert Wajs
• Dane zebrane, czyli nieco o Załuskach, Kurier Płoński, nr 5, 1 III 1995, s.4·
• Dokumenty z Pracowni Dokumentacji Dziejów Miasta Płońska
• O Zdunowie raz jeszcze , Kurier Płoński, nr 7, 01 IV 1995 , s.4
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom XIV, str. 359, http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV/359
• ftp://mapy.ziomal.org/